Scielo RSS <![CDATA[Revista Historia de la Educación Latinoamericana]]> http://www.scielo.org.co/rss.php?pid=0122-723820190002&lang=en vol. 21 num. 33 lang. en <![CDATA[SciELO Logo]]> http://www.scielo.org.co/img/en/fbpelogp.gif http://www.scielo.org.co <![CDATA[Editorial. Educar en contextos interculturales e indígenas en el siglo XXI]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200009&lng=en&nrm=iso&tlng=en <![CDATA[Olivia Arévalo Lomas: a window from infinity Murder of the sacred song Shipibo-konibo-xeteba]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200017&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN Este artículo plantea una reflexión acerca de la sabiduría ancestral indígena de un pueblo del Perú amazónico a partir del asesinato de una mujer sabia. Con el análisis teórico documental realizado se pretende comprender el ethos sociocultural que vive el pueblo indígena shipibo-konibo-xeteba, y el hito que evidencia el intento de usurpación de la sabiduría ancestral del modo más violento que se pueda presentar en el mundo contemporáneo: el asesinato de la maestra espiritual Olivia Arévalo, un verdadero tesoro humano. El método fue una revisión sistemática y sintética del pueblo shipibo-konibo. Los resultados pueden contribuir a promover el interés por estudiar los liderazgos femeninos de los pueblos originarios y, a la vez, interpela a la comunidad académica y política respecto a los diferentes asesinatos de líderes y lideresas indígenas en diversos territoriosde América Latina. A la vez, contribuye a la visibilidad, reconocimiento y difusión del patrimonio cultural inmaterial de la diversidad presente en el continente.<hr/>ABSTRACT This article presents a reflection on the ancestral indigenous wisdom of a people from the Peruvian Amazonia based on the murder of a wise woman. The documentary theoretical analysis aims to understand the socio-cultural ethos of the Shipibo-konibo-xeteba indigenous people, and the milestone that evidences the attempt to take over ancestral wisdom in the most violent way in the contemporary world: the murder of the spiritual master Olivia Arevalo, a real human treasure. The method consisted of a systematic and synthetic review of the Shipibo-Konibo people. The results presented here may contribute to promoting interest in studying the female leadership of the indigenous peoples and, at the same time, it challenges the academic and political community regarding the assassinations of indigenous leaders in different territories of Latin America. This is also a contribution to the visibility, recognition and dissemination of the intangible cultural heritage of the current diversity in the continent.<hr/>RESUMO Este artigo levanta uma reflexão sobre a sabedoria ancestral indígena de um povo do Peru amazônico a partir do assassinato de uma mulher sábia. Com a análise documental teórica realizada, busca-se compreender o ethos sociocultural que vivem os povos indígenas de Shipibo-Konibo-Xeteba e o marco que evidencia a tentativa de usurpar a sabedoria ancestral da maneira mais violenta que se pode apresentar no mundo contemporâneo: assassinato do mestre espiritual Olivia Aré- valo, um verdadeiro tesouro humano. O método foi uma revisão sistemática e sintética do povo Shipibo-Konibo. Os resul tados podem contribuir para promover interesse em estudar a liderança feminina dos povos indígenas e, ao mesmo tempo, desafia a comunidade acadêmica e política em relação aos diferentes assassinatos de líderes indígenas em vários territórios da América Latina. Ao mesmo tempo, contribui para a visibilidade, reconhecimento e disseminação do patrimônio cultural imaterial da diversidade presente no continente.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfa chi chijka zugu feypi kiñe raki- zuam xipalu kiñe xokiñ indígena che Perú amazónico mew tuwlu ñi kuyfike kimün bagümgen mew ta kiñe kimzomo. Güne- zuamgen ta chijka zugu mew femgechi küpa kimgey ta shipibo-konibo-xeteba ñi chumgechi mogeken egün, chem raki- zuam nieygün ñi az mogen mew, ka fey chi zugu mew pewfaluwi ñi chumgechi müntukañmageken ñi kuyfike kimün fantepu mew: bagümgen ta kimeltuchefe Olivia Arévalo, kiñe rume falinchegefuy ta tüfey. Zewmayael tüfachi küzaw kü- mekechi malügey ka xawülkagey zugu xipalu ta shipibo-konibo xokiñche mew. Tüfa chi wenuntuzugu kejuafuy ta kake che ñi ayüal ñi chijkatual ñi mülen ta logkozomo pu pueblos originarios mew, ka güfetufi ta pu che küzawkelu füxake chijkatuwe ruka mew ka pu günenielu ñi müleken mew ta fijke balümkachen logko wenxu ka logko zomo bagümgey fijke mapu América Latina mew. Ka femge- chi tüfa chi küzaw kejuy ñi pefalgeal, ñi kimtukugeal ka pegelgeal ñi mülen fijke elrupun zugu tüfa chi continente mew. <![CDATA[Dialogue of knowledge: indigenous justice in Cauca and ordinary justice, a possible cultural exchange]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200035&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN Dentro de la investigación llevada a cabo para mi tesis doctoral titulada “Fenomenología de la educación médica en la Universidad del Cauca", se evidenció la ausencia de una relación entre las comunidades indígenas y el programa de Medicina de dicha universidad, lo cual motivó el desarrollo de un proyecto de investigación-acción con los pueblos indígenas del departamento del Cauca. En la aplicación de una “justicia propia" ejercida ancestralmente -sin la intervención directa del Estado-por los pueblos indígenas del Cauca, sus autoridades han detectado situaciones de juzgamientos inadecuados, muchos de ellos injustos, y con serios vacíos probatorios dentro de los procesos. Teniendo en cuenta esta realidad, el texto sobre el cual se fundamentó este artículo tuvo como punto de partida las siguientes preguntas: ¿cómo se ejerce la práctica de la “justicia propia" de los pueblos indígenas del Cauca?, y ¿qué estrategias pedagógicas participativas permiten la interacción y recreación de saberes entre los pueblos indígenas, el Instituto Nacional de Medicina Legal y Ciencias Forenses (INMLCF) y la Universidad del Cauca, como parte del constructo intercultural para la protección de los Derechos Humanos de todas las personas? Es así como se traza un objetivo orientado a dar sentido académico a las preguntas planteadas: construir en forma conjunta -autoridades indígenas, INMLCF y la Universidad del Cauca- un diseño curricular para capacitar en procedimientos médicos forenses y disección de cadáveres a la guardia indígena y demás autoridades de apoyo. El proceso pedagógico y las prácticas interculturales permitieron el intercambio de saberes, pero, sobre todo, una aproximación a la comprensión y cosmovisón de la “justicia indígena". Fue una experiencia significativa que generó nuevos conceptos útiles para entender la “justicia propia" de los pueblos indígenas y los aportes negociados que la justicia ordinaria colombiana puede ofrecer a esta práctica ancestral.<hr/>ABSTRACT In my doctoral research work, entitled “Phenomenology of medical education at the Universidad del Cauca", the absence of a relationship between the indigenous communities and the Medicine Program of this university was found. This fact motivated the creation of a research-action project with the indigenous peoples of the department of Cauca. In the application of an ancestral system of “own justice" exercised - without the direct intervention of the State - by the indigenous peoples of Cauca, their authorities have detected situations of inadequate judgments, often unfair, and with serious evidentiary gaps within the processes. Bearing this reality in mind, the base text of this paper proposed the following questions: How is the “own justice system" applied by the indigenous peoples of Cauca ?, and what participatory pedagogical strategies allow for the interaction and recreation of knowledge among indigenous peoples, the Instituto Nacional de Medicina Legal y Ciencias Forenses (National Legal Medicine Institute) and the Universidad del Cauca, as part of the intercultural construct for the protection of the human rights of all people? In this way, an objective was set to make academic sense of the questions posed: to construct, together with the three parties involved, a curricular design to train the indigenous guard and other official support authorities in forensic procedures and dissection of corpses. The pedagogical process and the intercultural practices allowed the exchange of knowledge, but in particular, an approach to the understanding and cosmovison of the “indigenous justice". It was a significant experience that generated new useful concepts to understand the “own justice system" of the indigenous peoples and the negotiated contributions that the Colombian ordinary justice can offer to this ancestral practice.<hr/>RESUMO Durante a pesquisa desenvolvida na tese doutoral intitulada “Fenomenologia do ensino médico na Universidade do Cauca", evidenciou-se a ausência de relação entre as comunidades indígenas do estado do Cauca e o programa de Medicina da referida universidade, o que incentivou a realização de um projeto de pesquisa-ação em conjunto com os povos indígenas do estado de Cauca. Ao analisar como os povos indigenas aplicam uma “justiça própria" exercida sem a intervenção direta do Estado, atividade que faz parte do seu comportado ancestral, as autoridades detectaram situações de julgamentos inadequados, em muitas ocasiões injustos, alem de evidenciar lacunas probatórias graves nos processos. Diante dessa realidade, o texto em que este artigo foi baseado teve como ponto de partida as seguintes perguntas: Como é a prática da “justiça própria" exercida pelos povos indígenas do estado do Cauca?, e, Quais estratégias participativas pedagógicas permitem a interação e a recriação do conhecimento entre os povos indígenas, o Instituto Nacional de Medicina Legal e Ciências Forenses (INMLCF) e a Universidade do Cauca, como parte do construto intercultural para a proteção dos Direitos Humanos de todas as pessoas? Assim, se construiu um objetivo orientado a fornecer sentido acadêmico às questões colocadas, a saber: “Construir conjuntamente entre povos indígenas, o INMLCF e a Universidade do Cauca um desenho curricular para treinar em procedimentos médicos forenses e dissecação de cadáveres à guarda indígena e a outras autoridades de apoio dos povos indígenas". A abordagem metodológica baseou-se nas Pedagogias de Pesquisa-Ação Participativa (IAP). O processo pedagógico e a ação das práticas interculturais possibilitaram a troca de conhecimentos, e primcipalmente, permitiram uma abordagem de compreensão e cosmovisão sobre as práticas de “justiça indígena". A execução deste projeto foi uma experiência significativa, na que a troca de conhecimento entre diferentes culturas gerou novos conceitos úteis para entender a “justiça própria" dos povos indígenas e as contribuições negociadas que a justiça ordinária colombiana pode oferecer a essa prática ancestral.<hr/>PIKUNOGETUN Zewmanmu ta ñi tesis doctoral “Fenomenología de la educación médica en la Universidad del Cauca" pigelu, kimgey ñi mülenon kiñe xaftuwün pu comunidades indígenas egu programa de Medicina fey chi füxa chijkatuwe ruka mew, femgechi ta rakizuamgey nentual kiñe küzaw investigación-acción tüfa chi pu indígenas egün mülelu departamento Cauca mew. Pu indígenas mülelu Cauca mapu mew kuyfi mew ta nentukefuy “kizu ñi wichan" egün -fey mew koneltukelay ta Estado- fey mew ta ñi pu logkolelu günel- tuygün ñi xipaken welulkan wichan, tañi wichagenoafel rume, nienon mew zugu ñi zajuntukugeal egün. Penien mew ta tüfa chi zugu, chijkantukugey ta zugu kiñeke ramtun mew: ¿chumgechi am ta xipakey “kizu wichan" pu indígenas Cauca mapu mew?, ka ¿chem pepilkan zugu kümea- fuy tañi zugual kom che ka ñi feypial ñi kimün egün, tüfey chi Instituto Nacional de Medicina Legal y Ciencias Forenses (INMLCF) ka fey chi Universidad del Cauca, müleal ta epu rume chi kimün za- pinieal ta Derechos Humanos kom pu che mew? Femgechi ta azkünugey kiñe zitul zugu nieal falin chijka zugu ñi ramtun mew: kiñen xür zewmayal -pu indígenas logkolelu, INMLCF ka Universidad del Cauca- kiñe azkünun zugu ñi kimeltu- geael egün ñi chumgechi kimcheal bale ta che ka kim malüal ta ba pu indígenas kamañ ka kom logkolelu kejun zugu mew. Kimeltun mew ka nentun ta küzaw epu rume kimün mew xipay ta epuñpüle kimuwün, welu zoy fülgey ajkütuwün zugu mew ka kimgey indígenas de mogen ñi chumkünukey ñi “kizu wichan". Kiñe küme zugu nentugey chew ta xipay weke hemül ñi zoy küme kimgeal ta pu indígenas ñi “kizu wichan" ka chumgechi ta justicia ordinaria colombiana faliltua- fuy ta kuyfi femken ta che. <![CDATA[Indigenous movements and education in the 20th century in the southern Andean region of Puno, Peru]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200061&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El artículo examina, a través de la investigación, lo sucedido en el sur andino puneño del Estado peruano con los múltiples movimientos indígenas del siglo XX, cuya pretensión era recuperar sus tierras y enfrentar al gamonalismo, para lo cual se reunieron en asambleas y organizaron protestas y marchas. Debido a que los gamonales y las autoridades políticas y religiosas no permitían las escuelas en las áreas andinas, la población indígena se educó clandestinamente en escuelas recónditas conducidas por maestros indígenas de habla quechua y aimara que, entre otras, intensificaron la enseñanza del castellano a pesar de que también estaba prohibido el uso de libros en esa lengua. La educación indígena se convirtió en el único instrumento de liberación disponible frente al sistema de servidumbre semi-feudal del gamonalismo, abusivo y explotador. El objetivo de la investigación fue, pues, identificar dichos movimientos indígenas y su lucha por la educación, y el método utilizado de tipo cualitativo y diseño histórico, partiendo de la identificación de fuentes primarias y secundarias para su interpretación. Fue posible concluir que, producto del requerimiento mundial de lanas durante el siglo XX, los gamonales decidieron establecerse en extensas haciendas mediante el despojo de sus tierras y ganados a los indígenas del sur andino peruano, implantando un sistema que les permitía consolidar su dominio político, económico y eclesiástico. Para hacerles frente estallaron diversas rebeliones en distintos sectores entre las cuales destacan los alzamientos de Juan Bustamante, Teodomiro Gutiérrez Cueva y Wancho Lima. La decisión de crear escuelas rurales clandestinas por parte de la población indígena fue también una forma de liberación, de ejercer sus derechos fundamentales y de concurrir al mercado internacional.<hr/>ABSTRACT This research examines the events that occurred in in the Andean state of Puno in southern Peru with the many indigenous movements of the twentieth century, whose intention was to recover their lands and confront gamonalism. To this purpose, they met in assemblies and organized protests and marches. Because gamonales and political and religious authorities did not allow schools in the Andean areas, the indigenous population was clandestinely educated in hidden schools run by Quechua and Ayma- ra-speaking indigenous teachers who, among others, intensified the teaching of Spanish despite the prohibition of books in this language. Indigenous education became the only instrument of liberation available against the abusive and exploitative system of semi-feudal servitude of gamonalism. The central aim of this study was to identify these indigenous movements and their struggle for education. The method was qualitative with historical design and was based on the identification of primary and secondary sources for subsequent interpretation. It was possible to conclude that, as a result of the worldwide demand of wool during the 20th century, the gamonales decided to establish themselves in extensive ranches that they obtained after despoiling the indigenous people of the southern Peruvian Andean region of their lands and cattle. This system allowed them to consolidate their political, economic and ecclesiastical control. Several rebellions broke out against them in different sectors, some of the most outstanding uprisings were those of Juan Bustamante, Teodomiro Gutiérrez Cueva, and Wancho Lima. The decision to create clandestine rural schools by the indigenous peoples was not only a way of emancipation but also the road to the recognition of their fundamental rights and their introduction to the international market.<hr/>RESUMO O artigo examina, através da investigação, o que aconteceu no puneño Andes do sul do Estado peruano com muitos movimentos indígenas do século XX, cujo objetivo era recuperar suas terras e enfrentar o gamonalismo, para os quais eles se reuniram em assembléias e protestos organizados e marchas. Porque gamonales e autoridades políticas e religiosas não permitem que as escolas nas áreas andinas, a população indígena foi educado clandestinamente em escolas remotas conduzidas por professores indígenas de Quechua e Aymara falando, entre outros, que intensificou o ensino do castelhano apesar que o uso de livros nessa língua também era proibido. A educação indígena tornou-se o único instrumento de libertação disponível contra o sistema de servidão semi-feudal do gamonalismo, abusivo e explorador. O objectivo deste estudo era, por conseguinte, para identificar esses movimentos indígenas e sua luta para ensino, e o método de con cepção qualitativa e histórico, com base na identificação de fontes primárias e secundárias para interpretação. Foi possível concluir que, como resultado da lã demanda global durante o século XX, os patrões decidiram se estabelecer em grandes propriedades pela desapropriação de suas terras e gado para os índios do sul do Andes do Peru, a implementação de um sistema que lhes permitiu consolidar o seu domínio político, econômico e ecle siástico. Para enfrentar várias rebeliões eclodiram em diversos setores, entre os quais ergue Juan Bustamante, Teodomiro Gutiérrez Cueva e Wanchos Lima. A decisão de criar escolas rurais clandestinas pela população indígena também foi uma forma de libertação, para exercer os seus direitos fundamentais e contribuir para o mercado internacional.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfa chi chijka azkintuy inatuzugun mew chem zugu xipay fijke xawünche tuwlu Puno wiji püle Perú ñi Estado mew epu mari kon chi siglo wigka rakiñ mew. Fey tüfey chi pu xawünche küpa nütu- fuygün ñi mapu ka ñi kizu günewtuael egün, fey chi zugu mew ta xawüygün nentual chaqtun zugu. Pu gamonales, pu políticos ka religiosos günenielu fey chi ke xipantu mew elukelafuy ñi müleal chi- jkatuwe ruka zona andina mew, fey mew ta pu indígena quechua ka aimara kimel-tuchefe kizuke ejka chijkatuli ñi pu che ejka chijkatuwe ruka mew. Kaxütugefuy ñi chijkatual wigkazugun mew, welu fey chi ejka chijkatuwe mew zoy azümgey ta wigkazugun. Tüfey chi kimeltuwün mew füla ta igkawi pu che ñi müñaluwtual gamonalismo semi-feudal ñi güpana- qümnieetew. Tüfa chi inatuzugun mew kintugey fey ti chi pu indígena xawünche weychalu ta müleal kimeltuwün, küzawgey cualitativo ka diseño histórico zugu mew, kintugey ta wünenke feypilu ka inagechi feypilu fey wüla ta nentugey ta zugu. Feypi chi zugu, rume zuamgelu am kab wajo mapu epu mari siglo wigka rakiñ mew, pu gamonales müntumapu- figün ka müntukujiñfigün ta pu indígenas tuwlu wiji mapu püle Perú mew, ñi anümapuael egün füxake mapu mew, femgechi ta günelkaygün zugu ñi wente- leal ka günenieal ta che, günenieal rag ka günenieal kizu egün ñi feyentun. Femge- chi ta kaxütual fey chi zugu xipay müfüke malon fijke mapu püle, fey ta üytugeafuy Juan Bustamante ñi malon, Teodoro Gutiérrez Cueva ñi malon, ka Wancho Lima ñi malon. Rakizuammu ta pu indígena ñi nentual ejka chijkatuwe ruka lof mew kafey kejuy ta müñaluwtual, kizu günew- tual ka amual kake mapu mew. <![CDATA[Criticism of the use of memory as a learning resource during the 19th century in Chile]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200087&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El presente artículo tiene como propósito dilucidar de qué manera, durante gran parte del siglo XIX, en Chile, se comenzó a discutir el tipo de enseñanza que se empleaba en la educación, principalmente la que estaba orientada a desarrollar la transferencia de información de forma mecánica, teniendo como único propósito el desarrollo de la memoria para repetir conceptos y frases. Por esta razón, se realizó un revisionismo histo- riográfico de fuentes primarias de aquella época, para, por medio de ellas, analizar cuáles eran las posturas y las críticas que se hacían a las estrategias educativas clericales, pero también cuáles eran las orientaciones pedagógicas que se debían comenzar a adoptar para generar cambios en la educación. En consecuencia, el aporte de este estudio consiste en demostrar que la voluntad de reestructurar la enseñanza-aprendizaje, centrada en el desarrollo de habilidades de orden superior en los estudiantes, tiene antecedentes continuos a lo largo de todo el siglo XIX.<hr/>ABSTRACT The purpose of this article is to elucidate how, during much of the 19th century, in Chile, the type of teaching that used to be transmitted began to be discussed, mainly that oriented towards the mechanic transfer of information, having as its sole purpose the development of memory to repeat concepts and phrases. For this reason, we carried out historiographic revisionism of primary sources from that time, in order to analyze the positions and criticisms against the clerical educational strategies, but also, to identify the pedagogical orientations that should begin to be adopted to generate changes in education. Consequently, the contribution of this study is to demonstrate that the concern for the restructuring of the teaching-learning processes, focused on the development of higher-order skills in students, has an ongoing background throughout the nineteenth century.<hr/>RESUMO O presente artigo tem como proposito esclarecer de que maneira, durante grande parte do século XIX no Chile, se começou a discutir o tipo de educação que se usava na educação, principalmente a que estava orientada a desenvolver a transferencia de informação de forma mecânica, tendo como única proposta o desenvolvimento da memória para repetir conceitos e frases. Por esta razão, se realizou uma revisão histórica de fontes primarias da aquela época, para, por meio destas, analisar quais eram as posturas e as críticas que se faziam a as estratégias educativas clericais, mas também, quais eram as orientações pedagógicas que se deviam começar a adotar para gerar mudanças na educação. Como consequência, a contribuição desse estudo e demonstrar que a preocupação pela reestruturação do ensino- aprendizagem, centrada no desenvolvimento de profundas habilidades nos estudantes, tem antecedentes contínuos durante todo o século XIX.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfa chi chijka zugu mew ta kintuge- ay chumgechi ta mufüke xipantu amule- chi siglo XIX mew güxamyegey ta chem kimeltun pünegey kimeltuam ta che Chile mew, güxamyegey ta fey chi kimeltun re rulpakelu zugu, küzawtuniegefuy ta re logkontukual ka wüñofeypial kiñeke hemül ka kiñeke fey pin müten. Fey mew ta malügey kiñeke kuyfi chijka zugu xipalu fey chi ke xipantu femgechi ta azkintu- gey chemke zugu xipay fey mew chem pi ta che clericales ñi pepilkan ñi kimeltun, welu ka chem zugu mülefuy ta ñi feypi- geal ñi zoy kaletuafel ta kimeltun fey chi ke xipantu mew. Femgechi ta tüfa chi chijka küzaw kejuay ñi pegelael chumgechi ta kuyfi zewma siglo XIX mew inaniegey ñi wüñoelgetuael ta kimeltun-azümün azkintunielu ta pu chijkatufe ñi pepi- luwael egün. <![CDATA[Formative experience in monocultural schools in Araucanía, Chile: memories of women in Cholchol and Maquehue]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200107&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN Esta investigación se enmarca en los resultados preliminares de un proyecto Fondecyt regular. Este artículo tiene como objetivo develar descriptivamente la memoria social de cinco mujeres, abuelas indígenas de la comunidades mapuche de Maquehue y del sector Cholchol, con un rango de edad que oscila entre los sesenta y los setenta años, desde sus subjetividades, sus particularidades y sentimientos; el texto aborda el problema de la invisibilización de la sabiduría ancestral indígena de las abuelas mapuche, las principales agentes de transmisión cultural de generación en generación. El marco teórico se orienta a partir del enfoque intercultural, y, por otra parte, el modelo formativo mapuche Kimeltuwun, (proceso educativo mapuche) el cual se vehiculiza a través de epew (cuentos), peumas (sueños) y piam (relatos antiguos). Los relatos fueron socializados desde sus propios territorios, donde compartieron sus vivencias escolares, lo cual, indudablemente, enriqueció la experiencia investigativa. La reconstrucción de la memoria surge del recuerdo de la escolarización monocultural que vivieron en su infancia. Los datos se recogieron a través de entrevista en profundidad y nuw tram, al amparo de un acercamiento intercultural al campo. Los resultados dan cuenta de cómo se fueron invisibilizando sus conocimientos ancestrales en la educación que recibieron, cargada de disciplina y rigidez, centrada siempre en roles domésticos (lavar platos, limpiar pisos, buscar leña), alejados completamente de su propio reconocimiento, su identidad, su autosuperación y su participación social, sin considerar su legado ancestral y todo su contexto. La escuela invade su cultura, la ignora, alejándose de su esencia mapuche, que no es otra que la vida en armonía con la naturaleza.<hr/>ABSTRACT This research is framed in the preliminary results of a regular Fondecyt project and its aim is to reveal and describe the social memory of five women who are indigenous grandmothers of the Mapuche communities in Maquehue and Cholchol areas. All of them aged between sixty and seventy years. Based on subjectivities, particularities, and feelings of the Mapuche grandmothers, main agents of intergenerational cultural transmission, the text addresses the problem of the invisibility of indigenous ancestral wisdom. The theoretical framework is based on the intercultural approach and, on the Mapuche formative model Kimeltuwun (Mapuche educational process) which is conveyed through epew (stories), peumas (dreams) and piam (ancient narratives). The stories were socialized in their own territories, just where they shared their school experiences; this factor, undoub tedly, enriched the research experience. The reconstruction of memory arises from the monocultural schooling they shared in their childhood. The data were collected through in-depth interviews and nuw tram, as part of an intercultural approach to the countryside. The results show how their ancestral knowledge became invisible in the education they received, overloaded with discipline and rigidity, and always focused on domestic roles (washing dishes, cleaning floors, looking for firewood), completely distant from their own recognition, identity, self-improvement and social participation, their ancestral legacy and their context was left aside. The school invades its culture, ignores it, moves them away from their Mapuche essence, which consists essentially of a life in harmony with nature.<hr/>RESUMO Esta pesquisa é parte dos resultados preliminares de um projeto regular da Fondecyt. Este artigo tem como objetivo descrever descritivamente a memória social de cinco mulheres, avós indígenas das comunidades Mapuche de Maquehue e do setor Cholchol, com uma faixa etária que varia entre sessenta e setenta anos, a partir de suas subjetividades, suas particularidades e sentimentos. O texto aborda o problema da invisibilidade da sabedoria ancestral indígena das avós Mapuche, principais agentes de transmissão cultural de geração para geração. O referencial teórico é orientado a partir da abordagem intercultural e, de outro, o modelo formativo Kimeltuwun Mapuche (processo educacional mapuche) veiculado através de epew (histórias), peumas (sonhos) e piam (realtaos antigos). As histórias foram socializadas a partir de seus próprios territórios, onde compartilharam suas experiências escolares, o que, sem dúvida, enriqueceu a experiência de pesquisa. A reconstrução da memória nasce da memória da escolaridade monocultural que eles viveram na infância. Os dados foram coletados através de entrevista em profundidade e nuw tram, sob uma abordagem intercultural do campo. Os resultados mostram como o conhecimento ancestral tornou-se invisível na educação que recebiam, cheio de disciplina e rigidez, sempre focado em papéis domésticos (lavar louça, limpar pisos, procurar por lenha), completamente retirado de seu próprio reconhecimento, sua identidade, seu autodesenvolvimento e participação social, sem considerar seu legado ancestral e todo o seu contexto. A escola invade sua cultura, a ignora, afastando-se de sua essência mapuche, que não é outro senão a vida em harmonia com a natureza.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfa chi inazuam zugu koneltuley ta wünechi xipan zugu kiñe proyecto Fondecyt mew. Tüfa chi chijka zugu zewmagey ta ñi küme pegealgeal kuy- fike tukulpazugun nielu ta kechu zomo, kusheke papay tuwlu ta lof Makewe ka tuwlu ta Cholchol mapu püle, nieygün kayuke mari reqleke mari xipantu egün, kizu ñi chum peken mogen egün, kizu ñi chumgen egün ka kizu ñi uamüm egün; faw güxamyegey chijka mew ñi pegelgekenon ta kuyfike kimün nielu ta pu kusheke mapuche papay, tüfa egün je ta rulpakimünniekelu fijke choyün che mew. Chijka kimün koneltuley ta enfoque intercultural ñi zugu mew, ka famgechi ta mapuche ñi kimeltuwün mew, fey tüfey ta yegey epew mew, pewma mew ka piam mew. Tüfeyke güxam nentugey ta kizu ñi pu mapu mew egün, chew ta güxamyeygün ñi chijkatun chijkatuwe ruka mew, fey mew je ta küme newenko- ni tüfa chi inazuam küzaw. Fey tüfey chi wüñonentutun zugu nielu ñi logko mew egün xipay ta ñi kuyfike tukulpazugun mew ñi chumgechi chijkatulelgeygün kiñe kimün mew müten püchikalu egün. Gümitugey tüfa chi zugu ramtukan zugu mew ka güxam mew zenkütuwün ta kiñe füluwün intercultural mew. Wenuntuzu- gu mew kay ta pewfaluwi chumgechi penchulerupun ñi kuyfike kimün jowün mew ta wigka kimün, kümeyawün müten ka re mügeltun mew, re ruka küzaw mew (kücharalin, liftun wejin, kintumamüjün), püntüxipaley kizu ñi mogen mew, ñi chegen mew, ñi chegerupual ka ñi konel- tuzugual ñi xokiñche mew, tukulpalay ñi elgerupun kimün chew ñi mülemun. Chi- jkatuwe ruka wentekoniy ñi mapuche az mogen mew, ijamfi, femgechi püntüxipay ñi mapuchegen, fey tüfey ta küme mogeleal je ixofij mogen egün mülelu mapu mew. <![CDATA[Mapunzungun learning from Mapunche methodologies: perspectives and advances for the revitalization of native languages]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200121&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN En este artículo se revisan los aportes de algunos estudios en relación con la enseñanza-aprendizaje de lenguas originarias, especialmente del mapunzugun. Considera para ello diversas perspectivas, aunque se focaliza en aquellas que emergen desde el propio patrimonio lingüístico. Así, se presentan las propuestas de metodologías de enseñanza dentro de un contexto de revitalización, su relación con la lingüística aplicada y la articulación de esta última con perspectivas de enseñanza de la lengua basada en las epistemologías y metodologías de la lengua vernácula. Junto con ello, se presentan algunas consideraciones críticas respecto del lugar que ocupa el mapunzugun en el contexto del Programa de Educación Intercultural Bilingüe en Chile y una aproximación a los conceptos vernáculos de kimün y rakizuam como articuladores claves de cualquier metodología de enseñanza-aprendizaje basada en perspectivas propias. Una conclusión prominente de esta presentación es que es necesario el desarrollo y aplicación de metodologías de enseñanza de la lengua que provengan de la práctica sociocultural de la lengua a revitalizar, relegando a un segundo plano las lógicas teórico/pedagógicas provenientes de la lengua dominante.<hr/>ABSTRACT In this article the contributions of some studies in relation to the teaching-learning of native languages, especially from the Mapunzugun, are reviewed. For this purpose, different perspectives are considered, although the focus is on those that emerge from the linguistic heritage of the language studied. Thus, the proposals of teaching methodologies within a context of revitalization, their relationship with applied linguistics and the articulation of the latter with perspectives of language teaching based on the epistemologies and methodologies of the vernacular language are presented. Along with this, some critical considerations regarding the place occupied by Mapunzugun in the context of Intercultural Bilingual Education in Chile and an approach to the vernacular concepts of kimun and rakizuam as key articulators of any teaching-learning methodology based on Mapunche perspectives are presented. A prominent conclusion of this work is that it is necessary to develop and apply language teaching methodologies that come from the socio-cultural practice of the language to be revitalized, relegating the theoretical/pedagogical logics coming from the dominant language to a second level.<hr/>RESUMO Neste artigo são revisados os aportes de alguns estudos sobre ensino-aprendizagem de línguas originárias, especialmente do Mapunzugun. Para tanto, consideram-se diversas perspectivas, ainda que o enfoque esteja naquelas que emergem do próprio patrimônio linguístico. Assim, apresentam-se propostas de metodologias de ensino dentro de um contexto de revitalização, sua relação com a linguística aplicada e a articulação desta com perspectivas de ensino de língua baseadas em epistemologias e metodologias da língua vernácula. Ademais, apresentam-se algumas considerações críticas sobre o lugar ocupado pelo Mapunzugun no contexto da Educação Intercultural Bilíngue no Chile e uma aproximação aos conceitos vernáculos de kimün y rakizuam como articuladores-chave de qualquer metodologia de ensino-aprendizagem fundada em perspectivas próprias. Uma conclusão relevante deste trabalho indica a necessidade de desenvolvimento e aplicação de metodologias de ensino de língua que provenham da prática sociocultural da língua a revitalizar, relegando a um segundo plano as lógicas teórico/pedagógicas oriundas da língua dominante.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfa chi zugu mew güneltugey chem ñi azkonkülen mufü pin mew chew ñi wepümtugen kimeltugen ta kewüh wej kake kishu azmapu kewüh, feygen ta mapunzugun. Femechi mew tukugey fij az güneltun ñi mülewmen mew wej zoygey kishu az güneluwün kimün yenieyewmelu ta elürpuel chi kewüh. Fey wüxampüramgey fij azküno kimeltugen ta kewüh chew ñi newenyegetun, fij günel azküno kewüh kimeltun kimün ka tüfeychi kishu azkünow mapun kimüngewmechi kewüh kimün mew. Ka xürüwüngechi zugu mew, wepümtugey fij zuguntukun güneltun, chumgechi ñi yeniegen mapunzugun fey ti chi epu rume kimeltuwün-kewüh zugu piel mew, ka may chum nüwmen mapun az kimün ka rakizuam mew feygen ñi pelom püramgeal mapun kimeltuwün zugu kizugenkülen chi azkünowün kimeltun. Kiñe yaf püram pefal zugu tüfachi pin mew rume fanentugen ñi amuael wej ñi konael tüfachi mapun azküno kimel- tuwün nüwmeyelu ta mapun azmogen mew, femechi ñi newenyegetuael mapun kewüh, femechi ñi inakonkülepuael wi- gka kimün güneltun kimeltun wenunyeniel chi kewüh mew. <![CDATA[Consolidation of Brazilian public education in the state of Mato Grosso (1889-1908)]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200145&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El presente artículo tiene como objetivo examinar el fortalecimiento de la educación pública mato-grossense en el periodo de 1889-1908, a través del análisis de las legislaciones gubernamentales descritas en los informes emitidos por los responsables de la educación pública en dicho tiempo. Para ello, se plantearon dos preguntas base que orientaron el análisis: ¿hubo consonancia entre la defensa de la escuela pública moderna y el modelo de escuela establecida en Cuiabá, capital delestado de Mato Grosso?; y ¿las escuelas públicas cuiabanas fueron subsidiadas con los materiales y la infraestructura adecuados para el desarrollo de actividades en el aula? Se utilizaron, como origen de la información, las fuentes históricas oficiales, tanto como los mensajes de los presidentes estatales, las leyes o los decretos relacionados con la educación pública primaria y los informes de la educación pública desde 1889 hasta 1908. Gracias al estudio se concluye que, en 1889, año de la proclamación de la República de Brasil, persistían los problemas existentes en las escuelas de Mato Grosso como la precariedad y la falta de recursos para la enseñanza, así como falta de profesionales cualificados, temas que fueron expuestos repetidamente en los mensajes emitidos por el gobierno.<hr/>ABSTRACT The aim of this article is to examine the strengthening of public education of Mato Grosso between 1889-1908, through the analysis of government legislations described in the reports issued by those who were in charge of public education at that time. For this purpose, two leading questions were posed to guide the analysis: was there agreement between the defense of the modern public school and the school model established in Cuiabá, capital of the state of Mato Grosso?; and were the public schools in Cuiabá subsidized with adequate materials and infrastructure for the development of classroom activities? Both official historical sources and messages from state presidents, laws or decrees related to public primary education, and public education reports from 1889 to 1908 were used for this study. The study concluded that, in 1889, when the proclamation of the Republic of Brazil took place, problems such as precariousness and lack of resources for teaching, as well as lack of qualified professionals, persisted in schools in Mato Grosso. These obstacles were repeatedly exposed in the messages issued by the government.<hr/>RESUMO Este artigo tem como objetivo discutir a consolidação da educação pública mato-grossense no período de 1889-1908, por meio da análise das atividades educativas propostas nas legislações governamentais e descritas nos relatórios emitidos pelos responsáveis pela instrução pública mato-grossense no período em estudo. Trazemos duas perguntas que orientaram a análise: ¿A defesa da escola pública moderna era coetânea e coerente com o modelo de escola estabelecido em Cuiabá? ¿Escolas públicas cuiabanas foram subsidiadas com recursos pedagógicos e infraestrutura adequada para o desenvolvimento do ensino nas salas de aula? Como fontes de informação, utilizamos fontes históricas oficiais como mensagens dos presidentes do estado de Mato Grosso, leis e decretos presidenciais, bem como os relatórios de Instrução Pública desde 1889 a 1908. Após nossas análises, concluímos que entre os anos de 1889, ano da proclamação da República de Brasil, até os anos de 1908, persistiam os problemas existentes nas escolas de Mato Grosso, a exemplo, a precariedade e a falta de recursos financeiros, e pedagógicos para o ensino; falta de professional qualificados, temas que furam expostos repetidamente nas mensagens emitidas pelo governo.<hr/>PIKÜNOGETUN Tüfa chi chijka mew ta malügeay ñi tukunewengen kimeltuwün zugu mato-grossense mew 1889-1908 xipantu, günezuamgen mew ta chem norgünen zugu mew feypilu ta pu koneltulu chijka xipalu fey chi mew. Fey mew ta azkünugey epu ramtun inayael ta günezuam zugu: ¿müley tutewün zugu igkan chijkatuwe ruka pública moderna egu chumgen ta chijkatuwe ruka mülekefel Cuiabá, capital del estado Mato Grosso mew?; ka ¿chijkatuwe ruka pública cuiabanas elugepeygün fijem ka küme ruka kimeltuam kiñe wejin mew?. Tüfachi zugu nentugey kuyfike zugu mew chempin ta presidentes estatales, norgünen zugu mew kam decretos koneltulelu ta pública kimeltuwün ka fey tüfey chi chijka zugu xipalu 1889-1908 xipantu mew. Zewman mew tüfa chi küzaw kimgey ta 1889 xipantu mew, fey chi xipantu anümgelu República de Brasil, mülekefuy zewma ta wezake zugu chijkatuwe ruka Mato Grosso mew, müley warun, gelay chemkün kimeltucheam, ka gelay kümeke kimeltuchefe, fey chi ke zugu afkentu feypi ta pu günenielu fey chi mew. <![CDATA[Professionalization of indigenous teachers. Challenges at the National Pedagogical University, Unit 071, Chiapas]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200163&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El análisis del proceso formativo del profesorado en educación indígena es necesario para repensar la educación de calidad con equidad y contextualizada. Por ello, se reportan los resultados de la investigación en la Universidad Pedagógica Nacional, Unidad 071, en Chiapas, México. El ejercicio investigativo consistió en un trabajo de corte etnográfico que incluyó la revisión de la estructura curricular y dio voz al profesorado y estudiantado en diferentes momentos y escenarios de formación. Los resultados indican que el plan de estudios se encuentradesactualizado y es poco pertinente a las necesidades de la población a la que debe atenderse, además responde a una lógica instrumental que afecta profundamente a la formación. Las distintas lenguas de los pueblos originarios no son promovidas como prioridad y tampoco se recupera su cosmovisión. A partir de estos resultados se reflexiona sobre el rumbo de la formación del profesorado indígena con el replanteamiento urgente del plan de estudios, acorde al enfoque intercultural que dé sentido y fortalezca la identidad en las comunidades de pueblos originarios.<hr/>ABSTRACT The analysis of the teachers' formative process on indigenous education is necessary to revisit the notions of quality, equitable, and contextualized education. For this reason, we report in this paper the results of the research carried out at the Universidad Pedagógica Nacional, Unit 071, in Chiapas, Mexico. This research consisted of an ethnographic study that included the revision of the curricular structure and, in addition, the voice of teachers and students at different training scenarios was taken into account. According to the results, the curriculum is out- of-date and irrelevant to the needs of the target population. It was also found that it responds to an instrumental logic that profoundly affects teachers' formative process. The different languages of the original peoples are not promoted as a priority and their cosmovision is not recovered either. Based on these results, we reflect on the direction of indigenous teacher training. There is an urgent need to rethink the curriculum from an intercultural perspective that gives value and strength to the identity of the communities of indigenous peoples.<hr/>RESUMO A análise do processo de formação de professores na educação indígena é necessária para repensar a qualidade da educação com equidade e contextualiza- ção. Portanto, os resultados da pesquisa são relatados na Universidade Nacional Pedagógica, Unidade 071, em Chiapas, México. O exercício de pesquisa consistiu em um trabalho etnográfico que incluiu a revisão da estrutura curricular e deu voz a professores e alunos em diferentes momentos e cenários de treinamento. Os resultados indicam que o currículo está desatualizado e não é relevante para as necessidades da população a que deve ser atendido, além de responder a uma lógica instrumental que afeta profundamente o treinamento. As diferentes línguas dos povos nativos não são promovidas como prioridade e sua visão de mundo também não é recuperada. A partir desses resultados, refletimos sobre o curso de formação de professores indígenas com a necessidade de repensar o currículo, de acordo com a abordagem intercultural que dá sentido e fortalece a identidade nas comunidades dos povos nativos.<hr/>AMULKÜNU ZUGU Müley ta ñi malügeal chum amulen ta kimeltuchefe ñi kimeltugen indígena ñi kimeltuwün mew femgechi ta wüñoraki- zuamgeay kiñe nor ka kiñe küme kimeltuwün mülelu fey chi mapu mew. Fey mew, nentugey zugu inaramtun mew Universidad Pedagógica Nacional, Unidad 071, Chiapas, México mapu mew. Tüfa chi inaramtun zugu mew pepi- kalgey ta etnográfico küzaw mew chew ta azkintugey estructura curricular ka elugey ñi zugual ta pu kimeltuchefe ka pu chijkatufe fijke antü mew ka mülelu fijke wejin chew ñi kimeltugeken ta che. Wixampüramün mew zugu xipay ta plan de estudios ñi wegenon ka müte kümelay fey chi pu che ñi zuamnien egün, ka fe mgechi ta wenuntugey kiñe instrumental rakizuam mew fey mew may ta weza amuley kimeltuchen. Fij kake zugun nieulu ta pu pueblos originarios wenun-tugekelay ñi kizu egün ni mogen no rume wüñozuamgetukelay. Wixampüramün mew ta müfüke zugu rakizuamgey chem rüpü inageay kimeltugeal ta pu indígena kimeltuchefe ñi matu wüñoazkünugetual ta plan de estudios, koneltu zugun mew ta enfoque intercultural wülal günezugu ka newenuwal ta kizu ñi chegen egün ta pu comunidades de pueblos originarios. <![CDATA[Biographical construction of the pedagogical knowledgeof a Venezuelan migrant teacher in Boyacá]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200187&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El artículo es resultado de una investigación cuyo objeto es la construcción biográfica del saber pedagógico de la maestra Narvelis Rondón, migrante venezolana en Boyacá, en el contexto de la crisis social y económica de Venezuela de los últimos años. Metodológicamente, se reconstruye la trayectoria de la maestra migrante desde un ejercicio narrativo fundamentado en entrevistas biográficas y en un taller compartido de memoria. Las pautas para conducir la narración biográfica en clave de saber pedagógico atendieron cuatro áreas de indagación: surgimiento de la vocación docente y proceso de formación profesional; modo como se ha desarrollado la carrera docente; la experiencia de la migración; y, finalmente, reinvención del quehacer cotidiano. Dentro de los resultados, el saber pedagógico se estructura en dos grandes bloques de sentido. El primero abarca la relación experiencial con el conocimiento que incluye la formación ética, la formación práctica del maestro, el sentido crítico en la acción política y la transformación cultural como perspectiva de retorno. El segundo eje comprende el saber migratorio en sí mismo basado en la dialéctica arraigo-desarraigo con impacto en las distintas dimensiones humanas de la maestra con una singular expresión de movilidad social regresiva propia de la migración Sur-Sur. Como conclusión, la migración permite destacar el papel del educador como constructo social y sujeto cultural. Esta visión contribuye a comprender las transformaciones humanas por la transacción de experiencias e identidades que inciden en un nuevo relato de nación desde la articulación entre pedagogía y perspectiva biográfica.<hr/>ABSTRACT This article is the result of a research work focused on the biographical construction of the pedagogical knowledge of Narvelis Rondón, a Venezuelan migrant teacher in Boyacá, in the framework of the current socioeconomic crisis in Venezuela. The methodology consisted in a narrative exercise that aimed to reconstruct the trajectory of the migrant teacher through biographical interviews and a workshop to share memories. The guidelines for conducting the biographical narrative focused on four main areas: emergence of the teaching vocation and professional training process; development of the teaching career; the experience of migration; and reinvention of everyday life. Within the results, the pedagogical knowledge is structured in two big blocks of meaning. The first covers the experiential relationship with knowledge, including ethical training; practical teacher training, critical sense in political action, and cultural transformation as a perspective of return. The second one comprises the migratory knowledge itself based on the rooting and uprooting dialectic with impact on the different human dimensions of a teacher with a unique expression of regressive social mobility; characteristic of South-South migration. In conclusion, migration highlights the role of the teacher as a social construct and as a cultural subject. This vision contributes to understanding human transformations through the transaction of experiences and identities that influence a new nation story from the articulation of pedagogy and a biographical perspective.<hr/>RESUMO O artigo apresenta o desenvolvimento de uma investigação, cujo objetivo é a construção biográfica do conhecimento pedagógico da professora Narvelis Ron- don, uma imigrante venezuelana em Boyacá, no contexto da crise económica e social na Venezuela nos últimos anos. Metodologicamente, o estudo reconstrói a trajetória da professora migrante a partir do exercício de narrativa baseado em entrevistas biográficas e em uma oficina de memória partilhada. As orientações para a produção da narrativa biográfica em termos de conhecimentos pedagógicos incluíram quatro áreas de investigação: surgimento da vocação docente e processo de formação profissional; modo como desenvolveu-se a carreira docente; a experiência de migração; e, finalmente, uma reinvenção da existência quotidiana. Como resultado, o conhecimento pedagógico é dividido em dois grandes blocos de sentido. O primeiro abrange a relação vivencial com o conhecimento que inclui a formação ética, formação prática do professor, o senso crítico na ação política e a transformação cultural como perspectiva de retorno. O segundo eixo inclui a conhecimento experiencial da imigração baseado na dialética enraizamento-desarraigamento com impacto nas dimensões humanas da professora com uma expressão singular na mobilidade social regressiva típica da migração Sul-Sul. Em conclusão, a migração visa ao papel do professor como sujeito cultural e como construção social. Essa visão ajuda a compreender as transformações humanas na transação de experiências e identidades que têm um impacto sobre uma nova história da nação a partir da relação entre a pedagogia e a perspectiva biográfica.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfa chi chijka ta kiñe wenuntun zugu xipalu kiñe inatuzugun mew chew ta pegelgey kimeltuchefe venezuelache mülepulu Boyacá, Narvelis Rondon ñi chumgechi wenuntuniarupuy ñi pedagógico kimün, ragiñ weza zugu ka fija zugu mülelu Venezuela fantepu mew. Zewmayael tüfa chi chijka, wüñoaz-kintugey kimeltuchefe ñi küzaw ramtukan güxam mew ka kiñe taller chew ta tukulpagey kuyfike zugu. Feypial ñi pedagógico kimün azkünugey meli zugu ñi inatuzugugeal: chem zugu mew ayüy ñi kimeltuchefegeal ka chumgechi kimeltu- gey ñi kimeltuchefegeal; chumgechi amulerupuy ñi kimeltuchefegen; chumgechi xipay ñi mapu mew; inagechi chumgechi inanierupukey fijantü ñi küzaw. Wenuntun zugu mew pedagógico kimün niey epu füxake zugu. Wünelu mew müley ta chumgechi nüwküleay kimün egu küzaw, fey mew koneltuley kimeltun nor chegeal, kimeltun chumgechi küzawael ta kimeltuchefe, ñi günezuamal ñi femün ka waychüftual ta zugu wüño küme mogetuael. Kagelu zugu ta xipamapun kimün mülenmu ta rakizuam tuwkülen kiñe mapu mew ka tuwkülenon kiñe mapu mew ñi chumgechiley ñi mogen ta feychi kimeltuchefe, xipamapun am ta che wiji-wiji mapu püle zoy naqkeürkey warun mew. Wenuntun zugu mew, xipamapun mew ta kimgey kimgeltuchefe ñi xipan kiñe xokiñche mew ka ñi chew chegen. Femgechi inazuamgen mew ta zugu, kejuy ñi femgechi günezuamgeal chumgechi amulerupukey ta che ñi mogen ka ñi chumgen egün, fey mew am ta konel- tulelu kiñe nación we feypin nüwkülelu ta pedagogía egu inazuamgen ta mogen. <![CDATA[Primitive and ancestor: ambivalence in the discourse of the indigenous notion in prehistory school textbooks, Colombia 1962-1974]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200221&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN Se analiza el discurso escrito referido a la gente categorizada como indígena, expresado en los textos escolares de Prehistoria general, americana y de Colombia, publicados entre 1962 y 1974, periodo que corresponde al Frente Nacional. Nos situamos en el campo de las representaciones sociales, examinadas a partir de las herramientas propuestas por los Estudios Críticos del Discurso, en particular, la manera de nominar y diferenciar a los actores mediante la asignación de características. Se encontró que lo indígena es abordado como un tema cuyo contenido es ambivalente, es decir, que en este coexisten representaciones sociales negativas y positivas. Por una parte, lo indígena se muestra como anterior e inferior a lo europeo, mediante el esquema de pensamiento primitivo/civilizado. Por otra parte, aparece como antepasado que da antigüedad a la nación y pasa a ser parte de la constitución biológica y psicológica del pueblo. Se sugiere que esta ambivalencia es un recurso del discurso de las élites que favorece su posición de poder, en el cual, simultáneamente se integra lo indígena a la identidad nacional y americana y, se mantiene la construcción de alteridad a través de la jerarquización racial.<hr/>ABSTRACT This paper analyzes the written dis course that refers to people categorized as indigenous, in American and Colombian general prehistory school textbooks pu blished between 1962 and 1974; a period that corresponds to the National Front. Elements of the social representations were examined through the resources proposed by the Critical Discourse Analy sis. Close attention was paid to the way actors are named and differentiated via assignation of characteristics. An ambivalent approach to the indigenous notion was identified, that is, the coexistence of negative and positive social representa tions. On the one hand, the indigenous are shown as previous and inferior to the European, through the primitive/civilized thinking scheme. On the other hand, it appears as an ancestor that gives antiquity to the nation and becomes part of the biological and psychological constitution of the people. These findings suggest this ambivalence represents a resource of elites' discourse to favor their position of power and, simultaneously, integrates the indigenous notion to the national and American identity, and the construction of alterity is maintained through racial hierarchy.<hr/>RESUMO Analisa-se o discurso escrito refe rente às pessoas categorizadas como indígenas, expresso nos livros didáticos de Pré-História geral, Pré-História Ame ricana e Colombiana, publicados entre 1962 e 1974, período que corresponde à Frente Nacional. Nos situamos no campo das representações sociais, examinadas a partir das ferramentas propostas pelos Estudos Críticos do Discurso; em particular, como nomear e diferenciar os atores atribuindo características. Constatouse que o indígena é abordado como um su jeito cujo conteúdo é ambivalente; isto é, que as representações sociais negativas e positivas coexistem nela. Por um lado, o indígena é mostrado como prior e inferior ao europeu, através do esquema de pen samento primitivo / civilizado. Por outro lado, aparece como um ancestral que dá antiguidade à nação e se torna parte da constituição biológica e psicológica do povo. Sugere-se que essa ambivalência é um recurso do discurso das elites, o que favorece sua posição de poder na qual, si multaneamente, o indígena é integrado à identidade nacional e americana e a construção da alteridade é mantida por meio da hierarquia racial.<hr/>PIKUNOGETUN Faw malügey ñi chempilen tüfey chi chijka zuguyechelu ta pu indígena che, xipalu ta textos escolares mew Prehistoria general, americana ka Colombia, pegelgelu ta 1962 ka 1974 rupachi xipantu Frente Nacional pigelu chi zugu mew. Wixakünuwiyiñ ta chew aznentugekey ta xokiñche, pepilkawiyiñ ta Estudios Críticos del Discurso mew, günezuamfi- yiñ chumgechi günegey ta che femgechi ta kakekünual pu che ñi qüyümkageal. Günezuamgey ta chumgechi ñi pegeken ta pu indígena fey chi zugu mew ta epu rume zugu mew pegekeürkey, femgechi ta müleürkey küme aznentun xokiñche ka weza aznentun xokiñche. Ka zugu mew ta pegelgey ta pu indígena ñi wüne jitun mapu mew ka ñi ijamgen europeo che mew, kiñe rakizuam primitivo/civilizado. Kañpüle kay kuyfike che reke femgentu- gey tüfey chi nación mew fey folil küpan xokigey ka femgechi rakizuam niey tüfey chi pueblo xokigey. Feypintukugey faw pu elite che ñi epu rume zugun nielu femgechi ta müleygün günen mew, fey chi pin mew ta tukugey pu indígena identidad nacional mew ka identidad americana mew, welu petu müley tüfey chi rakizuam kake che pin, tüfey ta kim- faluwi jerarquización racial mew. <![CDATA[Advances and Challenges in University Teacher Instruction in Intercultural Bilingual Education]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200245&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El presente trabajo desarrolla un proceso de análisis y reflexión en torno a la formación universitaria de docentes en el ámbito de la Educación Bilingüe Intercultural (EBI), proceso que se lleva a cabo en la Universidad de San Carlos de Guatemala a través de la Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), unidad académica que, a partir del año 2002, ha tomado esta responsabilidad como una respuesta a las necesidades de preparación del recurso humano en esta modalidad en el sistema educativo guatemalteco y en su sociedad, en el marco de una educación con pertinencia cultural, étnica y lingüística; esta iniciativa, originada a través de alianzas estratégicas con instituciones nacionales e internacionales, ha tenido un avance significativo en la formulación e implementación de carreras a niveles de pregrado y posgrado. La metodología utilizada se fundamentó en obtener información a través de fuentes primarias, la diligencia de un cuestionario y entrevistas a estudiantes de las carreras de profesorado, licenciatura y maestría en EBI, así como egresados, docentes y autoridades de la EFPEM como sujetos con conocimientos y experiencias académicas y del contexto sociocultural de Guatemala. El estudio parte desde el inicio de la formación docente en EBI, el cual data del 2002 a la fecha; en este tiempo transcurrido son evidentes los avances en la formulación de carreras que promueven una educación altamente pertinente, requerida en el ámbito nacional, dadas las necesidades educativas existentes en Guatemala, como un país pluricultural, multiétnico y multilingüe. Los desafíos en esta materia van desde el mejoramientode la formación docente para contextos de diversidad cultural, el rediseño curricular que incluya los conocimientos, saberes y tecnología ancestrales, la profundización de la cosmovisión de los pueblos indígenas, la práctica de una verdadera intercul- turalidad desde la educación superior, el fortalecimiento del idioma materno, entre otros, para proveer a los futuros profesionales una formación sólida, incluyente y contextualizada.<hr/>ABSTRACT This work constitutes an analysis and reflection on the university teacher instruction in the field of Intercultural Bilingual Education (IBE). This process is carried out at The University of San Carlos in Guatemala through the Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), an academic unit which, since 2002, has taken on this responsibility as a response to the training needs in this modality in the Guatemalan education and social system, within the framework of an education with cultural, ethnic and linguistic relevance. This initiative, originated through strategic alliances with national and international institutions, has made significant progress in the design and implementation of undergraduate and graduate programs. The methodology was based on information obtained from primary sources, a questionnaire, and interviews with students from the teacher instruction bachelor, and from the master in IBE, as well as with EFPEM graduates, teachers, and authorities; all of them, individuals with academic knowledge who have experienced the socio-cultural context of Guatemala. This study covers the period from the beginning of the university teacher instruction in IBE program to date. During this time, progress has been made in the design of careers that promote a highly relevant education, capable of satisfying at the national level, the needs of a multicultural, multiethnic and multilingual country such as Guatemala.<hr/>RESUMO O presente trabalho desenvolve um processo de análise e reflexão em torno à formação universitária de docentes no âmbito da Educação Bilíngue Intercultural (EBI), processo que se leva a cabo na Universidade de São Carlos da Guatemala através da Escola de Formação de Professores de Ensino Médio (EFPEM), unidade acadêmica que, a partir do ano 2002, vem levando esta responsabilidade como uma resposta às necessidades de preparação do recurso humano nesta modalidade no sistema educativo guatemalteco e na sua sociedade, no quadro de uma educação com pertinência cultural, étnica e linguística; esta iniciativa, originada através de alianzas estratégicas com instituições nacionais e internacionais, tem tido um avanço significativo na formulação e implementação de carreiras em modalidade de licenciatura e mestrado. A metodologia utilizada fundamenta-se em obter informação através de fontes primárias, a diligência de um questionário e entrevistas a estudantes das carreiras de profesorado, licenciatura e mestrado em EBI, assim como ex-alunos, docentes e autoridades da EFPEM como sujeitos com conhecimento e experiências acadêmicas e do contexto sociocultural da Guatemala. O estudo parte desde o início da formação docente em EBI, no qual vem desde 2002 até esta data; neste tempo transcorrido são evidentes os avanços na formulação de carreiras que promovem uma educação altamente pertinente, requerida no âmbito nacional, dadas as necessidades educativas existentes na Guatemala, como um país pluricultural, multiétnico e multilíngue. Os desafios nesta matéria vão desde o melhoramento da formação docente para contextos de diversidade cultural, o redesign curricular que inclua os conhecimentos, saberes e tecnologias ancestrais, a aprofundação da cosmovisão dos povos indígenas, a prática de uma verdadeira interculturalidade desde a educação superior, o fortalecimento da língua materna, entre outros, para prover aos futuros profissionais uma formação sólida, includente e contextualizada.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfachi küzaw mew malügey ka gü- nezuamgey chum amulen ta kimeltuchen ta pu kimeltuchefegealu universidad mew koneltulelu ta Educación Bilingüe Intercultural (EIB), tüfachi zugu yeniegey Universidad de San Carlos Guatemala mapu mew fey tüfey Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), fey chijkatuwe 2002 xipantu zew yeniey tüfey chi zugu nentual ta pu che kimeltuchefegeal fey chi zugu mew sistema educativo guatemalteco ka pu chegealu mülelu fey mew, koneltulelu ta kizu ñi kimeltuwün egün, kizu ñi xokiñ- chegen egün ka kizu ñi zugun mew egün; wenuntugey ta tüfachi zugu pepikawün mew ta kiñeke instituciones nacionales ka internacionales, fey küme amulniegey ta azkünun zugu ka küme nentugey ta carrera pregrado mew ka posgrado mew. Zewmayael tüfachi küzaw nentugey zugu ta weke küzaw mew, gümitugey zugu kiñe cuestionario mew ka ramtukagey güxam mew ta pu chijkatufe konkülelu carrera de profesorado mew, licenciatura ka maestría en EBI mew, fey tüfey pu zew xipalu, kimeltuchefe ka logkolelu EFPEM mew fey tüfey egün am ta nielu kimün ka kim küzawigün füxa chijkatuwe ruka mew ka kimnieygün ta chumlen xokiñche zugu Guatemala mapu mew. Tüfachi küzaw tuwülgey ta chew tuwmun ta kimeltuchen kimeltuchefegeal EBI mew, fey tüfey xipay 2002 xipantu mew fey petu müley fantepu mew; tunte amulen ta antü kimfali ñi amulniegen ta carrera wenuntulu kiñe zoy küme kimel- tuwün yenielu fey chi mapu ñi zugu, fey chi zugu zuamniegey ta nacional mapu mew, fey chi zugu am ta zuamniegelu Guatemala mapu mew, fey mew ta kiñe mufü azxokiñche mülejelu, mufü xoki- ñche ka fij kake zugun niejelu ta pu che Guatemala mew. Zoy küme amuleal tüfachi zugu müley ñi zoy newenkonal ta chumgechi kimeltugeken ta pu kimeltuchefegealu ñi küzawal fijke mapu mew nielu fijke azxokiñche, wüñoelgetual ta chem zugu kimeltugeay, müley ta ñi niafel kuyfike kimün ka kuyfike pepikawün ta che, zoy küme güneltugeal ta chem rakizuam niey a pu kuyfike che pu indígenas, küzawgeal ta kiñe rüf interculturalidad zugu educación superior mew zoy newenkonal ta ñuke kewüh, kake zugu kafey, femgechita küme kimeltugeafuy pu kimeltuchefe- gealu, koneltugele ka niele fey chi mapu ñi zugu. <![CDATA[Documentos]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200277&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El presente trabajo desarrolla un proceso de análisis y reflexión en torno a la formación universitaria de docentes en el ámbito de la Educación Bilingüe Intercultural (EBI), proceso que se lleva a cabo en la Universidad de San Carlos de Guatemala a través de la Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), unidad académica que, a partir del año 2002, ha tomado esta responsabilidad como una respuesta a las necesidades de preparación del recurso humano en esta modalidad en el sistema educativo guatemalteco y en su sociedad, en el marco de una educación con pertinencia cultural, étnica y lingüística; esta iniciativa, originada a través de alianzas estratégicas con instituciones nacionales e internacionales, ha tenido un avance significativo en la formulación e implementación de carreras a niveles de pregrado y posgrado. La metodología utilizada se fundamentó en obtener información a través de fuentes primarias, la diligencia de un cuestionario y entrevistas a estudiantes de las carreras de profesorado, licenciatura y maestría en EBI, así como egresados, docentes y autoridades de la EFPEM como sujetos con conocimientos y experiencias académicas y del contexto sociocultural de Guatemala. El estudio parte desde el inicio de la formación docente en EBI, el cual data del 2002 a la fecha; en este tiempo transcurrido son evidentes los avances en la formulación de carreras que promueven una educación altamente pertinente, requerida en el ámbito nacional, dadas las necesidades educativas existentes en Guatemala, como un país pluricultural, multiétnico y multilingüe. Los desafíos en esta materia van desde el mejoramientode la formación docente para contextos de diversidad cultural, el rediseño curricular que incluya los conocimientos, saberes y tecnología ancestrales, la profundización de la cosmovisión de los pueblos indígenas, la práctica de una verdadera intercul- turalidad desde la educación superior, el fortalecimiento del idioma materno, entre otros, para proveer a los futuros profesionales una formación sólida, incluyente y contextualizada.<hr/>ABSTRACT This work constitutes an analysis and reflection on the university teacher instruction in the field of Intercultural Bilingual Education (IBE). This process is carried out at The University of San Carlos in Guatemala through the Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), an academic unit which, since 2002, has taken on this responsibility as a response to the training needs in this modality in the Guatemalan education and social system, within the framework of an education with cultural, ethnic and linguistic relevance. This initiative, originated through strategic alliances with national and international institutions, has made significant progress in the design and implementation of undergraduate and graduate programs. The methodology was based on information obtained from primary sources, a questionnaire, and interviews with students from the teacher instruction bachelor, and from the master in IBE, as well as with EFPEM graduates, teachers, and authorities; all of them, individuals with academic knowledge who have experienced the socio-cultural context of Guatemala. This study covers the period from the beginning of the university teacher instruction in IBE program to date. During this time, progress has been made in the design of careers that promote a highly relevant education, capable of satisfying at the national level, the needs of a multicultural, multiethnic and multilingual country such as Guatemala.<hr/>RESUMO O presente trabalho desenvolve um processo de análise e reflexão em torno à formação universitária de docentes no âmbito da Educação Bilíngue Intercultural (EBI), processo que se leva a cabo na Universidade de São Carlos da Guatemala através da Escola de Formação de Professores de Ensino Médio (EFPEM), unidade acadêmica que, a partir do ano 2002, vem levando esta responsabilidade como uma resposta às necessidades de preparação do recurso humano nesta modalidade no sistema educativo guatemalteco e na sua sociedade, no quadro de uma educação com pertinência cultural, étnica e linguística; esta iniciativa, originada através de alianzas estratégicas com instituições nacionais e internacionais, tem tido um avanço significativo na formulação e implementação de carreiras em modalidade de licenciatura e mestrado. A metodologia utilizada fundamenta-se em obter informação através de fontes primárias, a diligência de um questionário e entrevistas a estudantes das carreiras de profesorado, licenciatura e mestrado em EBI, assim como ex-alunos, docentes e autoridades da EFPEM como sujeitos com conhecimento e experiências acadêmicas e do contexto sociocultural da Guatemala. O estudo parte desde o início da formação docente em EBI, no qual vem desde 2002 até esta data; neste tempo transcorrido são evidentes os avanços na formulação de carreiras que promovem uma educação altamente pertinente, requerida no âmbito nacional, dadas as necessidades educativas existentes na Guatemala, como um país pluricultural, multiétnico e multilíngue. Os desafios nesta matéria vão desde o melhoramento da formação docente para contextos de diversidade cultural, o redesign curricular que inclua os conhecimentos, saberes e tecnologias ancestrais, a aprofundação da cosmovisão dos povos indígenas, a prática de uma verdadeira interculturalidade desde a educação superior, o fortalecimento da língua materna, entre outros, para prover aos futuros profissionais uma formação sólida, includente e contextualizada.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfachi küzaw mew malügey ka gü- nezuamgey chum amulen ta kimeltuchen ta pu kimeltuchefegealu universidad mew koneltulelu ta Educación Bilingüe Intercultural (EIB), tüfachi zugu yeniegey Universidad de San Carlos Guatemala mapu mew fey tüfey Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), fey chijkatuwe 2002 xipantu zew yeniey tüfey chi zugu nentual ta pu che kimeltuchefegeal fey chi zugu mew sistema educativo guatemalteco ka pu chegealu mülelu fey mew, koneltulelu ta kizu ñi kimeltuwün egün, kizu ñi xokiñ- chegen egün ka kizu ñi zugun mew egün; wenuntugey ta tüfachi zugu pepikawün mew ta kiñeke instituciones nacionales ka internacionales, fey küme amulniegey ta azkünun zugu ka küme nentugey ta carrera pregrado mew ka posgrado mew. Zewmayael tüfachi küzaw nentugey zugu ta weke küzaw mew, gümitugey zugu kiñe cuestionario mew ka ramtukagey güxam mew ta pu chijkatufe konkülelu carrera de profesorado mew, licenciatura ka maestría en EBI mew, fey tüfey pu zew xipalu, kimeltuchefe ka logkolelu EFPEM mew fey tüfey egün am ta nielu kimün ka kim küzawigün füxa chijkatuwe ruka mew ka kimnieygün ta chumlen xokiñche zugu Guatemala mapu mew. Tüfachi küzaw tuwülgey ta chew tuwmun ta kimeltuchen kimeltuchefegeal EBI mew, fey tüfey xipay 2002 xipantu mew fey petu müley fantepu mew; tunte amulen ta antü kimfali ñi amulniegen ta carrera wenuntulu kiñe zoy küme kimel- tuwün yenielu fey chi mapu ñi zugu, fey chi zugu zuamniegey ta nacional mapu mew, fey chi zugu am ta zuamniegelu Guatemala mapu mew, fey mew ta kiñe mufü azxokiñche mülejelu, mufü xoki- ñche ka fij kake zugun niejelu ta pu che Guatemala mew. Zoy küme amuleal tüfachi zugu müley ñi zoy newenkonal ta chumgechi kimeltugeken ta pu kimeltuchefegealu ñi küzawal fijke mapu mew nielu fijke azxokiñche, wüñoelgetual ta chem zugu kimeltugeay, müley ta ñi niafel kuyfike kimün ka kuyfike pepikawün ta che, zoy küme güneltugeal ta chem rakizuam niey a pu kuyfike che pu indígenas, küzawgeal ta kiñe rüf interculturalidad zugu educación superior mew zoy newenkonal ta ñuke kewüh, kake zugu kafey, femgechita küme kimeltugeafuy pu kimeltuchefe- gealu, koneltugele ka niele fey chi mapu ñi zugu. <![CDATA[Reseñas de Libros y Revistas]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200295&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El presente trabajo desarrolla un proceso de análisis y reflexión en torno a la formación universitaria de docentes en el ámbito de la Educación Bilingüe Intercultural (EBI), proceso que se lleva a cabo en la Universidad de San Carlos de Guatemala a través de la Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), unidad académica que, a partir del año 2002, ha tomado esta responsabilidad como una respuesta a las necesidades de preparación del recurso humano en esta modalidad en el sistema educativo guatemalteco y en su sociedad, en el marco de una educación con pertinencia cultural, étnica y lingüística; esta iniciativa, originada a través de alianzas estratégicas con instituciones nacionales e internacionales, ha tenido un avance significativo en la formulación e implementación de carreras a niveles de pregrado y posgrado. La metodología utilizada se fundamentó en obtener información a través de fuentes primarias, la diligencia de un cuestionario y entrevistas a estudiantes de las carreras de profesorado, licenciatura y maestría en EBI, así como egresados, docentes y autoridades de la EFPEM como sujetos con conocimientos y experiencias académicas y del contexto sociocultural de Guatemala. El estudio parte desde el inicio de la formación docente en EBI, el cual data del 2002 a la fecha; en este tiempo transcurrido son evidentes los avances en la formulación de carreras que promueven una educación altamente pertinente, requerida en el ámbito nacional, dadas las necesidades educativas existentes en Guatemala, como un país pluricultural, multiétnico y multilingüe. Los desafíos en esta materia van desde el mejoramientode la formación docente para contextos de diversidad cultural, el rediseño curricular que incluya los conocimientos, saberes y tecnología ancestrales, la profundización de la cosmovisión de los pueblos indígenas, la práctica de una verdadera intercul- turalidad desde la educación superior, el fortalecimiento del idioma materno, entre otros, para proveer a los futuros profesionales una formación sólida, incluyente y contextualizada.<hr/>ABSTRACT This work constitutes an analysis and reflection on the university teacher instruction in the field of Intercultural Bilingual Education (IBE). This process is carried out at The University of San Carlos in Guatemala through the Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), an academic unit which, since 2002, has taken on this responsibility as a response to the training needs in this modality in the Guatemalan education and social system, within the framework of an education with cultural, ethnic and linguistic relevance. This initiative, originated through strategic alliances with national and international institutions, has made significant progress in the design and implementation of undergraduate and graduate programs. The methodology was based on information obtained from primary sources, a questionnaire, and interviews with students from the teacher instruction bachelor, and from the master in IBE, as well as with EFPEM graduates, teachers, and authorities; all of them, individuals with academic knowledge who have experienced the socio-cultural context of Guatemala. This study covers the period from the beginning of the university teacher instruction in IBE program to date. During this time, progress has been made in the design of careers that promote a highly relevant education, capable of satisfying at the national level, the needs of a multicultural, multiethnic and multilingual country such as Guatemala.<hr/>RESUMO O presente trabalho desenvolve um processo de análise e reflexão em torno à formação universitária de docentes no âmbito da Educação Bilíngue Intercultural (EBI), processo que se leva a cabo na Universidade de São Carlos da Guatemala através da Escola de Formação de Professores de Ensino Médio (EFPEM), unidade acadêmica que, a partir do ano 2002, vem levando esta responsabilidade como uma resposta às necessidades de preparação do recurso humano nesta modalidade no sistema educativo guatemalteco e na sua sociedade, no quadro de uma educação com pertinência cultural, étnica e linguística; esta iniciativa, originada através de alianzas estratégicas com instituições nacionais e internacionais, tem tido um avanço significativo na formulação e implementação de carreiras em modalidade de licenciatura e mestrado. A metodologia utilizada fundamenta-se em obter informação através de fontes primárias, a diligência de um questionário e entrevistas a estudantes das carreiras de profesorado, licenciatura e mestrado em EBI, assim como ex-alunos, docentes e autoridades da EFPEM como sujeitos com conhecimento e experiências acadêmicas e do contexto sociocultural da Guatemala. O estudo parte desde o início da formação docente em EBI, no qual vem desde 2002 até esta data; neste tempo transcorrido são evidentes os avanços na formulação de carreiras que promovem uma educação altamente pertinente, requerida no âmbito nacional, dadas as necessidades educativas existentes na Guatemala, como um país pluricultural, multiétnico e multilíngue. Os desafios nesta matéria vão desde o melhoramento da formação docente para contextos de diversidade cultural, o redesign curricular que inclua os conhecimentos, saberes e tecnologias ancestrais, a aprofundação da cosmovisão dos povos indígenas, a prática de uma verdadeira interculturalidade desde a educação superior, o fortalecimento da língua materna, entre outros, para prover aos futuros profissionais uma formação sólida, includente e contextualizada.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfachi küzaw mew malügey ka gü- nezuamgey chum amulen ta kimeltuchen ta pu kimeltuchefegealu universidad mew koneltulelu ta Educación Bilingüe Intercultural (EIB), tüfachi zugu yeniegey Universidad de San Carlos Guatemala mapu mew fey tüfey Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), fey chijkatuwe 2002 xipantu zew yeniey tüfey chi zugu nentual ta pu che kimeltuchefegeal fey chi zugu mew sistema educativo guatemalteco ka pu chegealu mülelu fey mew, koneltulelu ta kizu ñi kimeltuwün egün, kizu ñi xokiñ- chegen egün ka kizu ñi zugun mew egün; wenuntugey ta tüfachi zugu pepikawün mew ta kiñeke instituciones nacionales ka internacionales, fey küme amulniegey ta azkünun zugu ka küme nentugey ta carrera pregrado mew ka posgrado mew. Zewmayael tüfachi küzaw nentugey zugu ta weke küzaw mew, gümitugey zugu kiñe cuestionario mew ka ramtukagey güxam mew ta pu chijkatufe konkülelu carrera de profesorado mew, licenciatura ka maestría en EBI mew, fey tüfey pu zew xipalu, kimeltuchefe ka logkolelu EFPEM mew fey tüfey egün am ta nielu kimün ka kim küzawigün füxa chijkatuwe ruka mew ka kimnieygün ta chumlen xokiñche zugu Guatemala mapu mew. Tüfachi küzaw tuwülgey ta chew tuwmun ta kimeltuchen kimeltuchefegeal EBI mew, fey tüfey xipay 2002 xipantu mew fey petu müley fantepu mew; tunte amulen ta antü kimfali ñi amulniegen ta carrera wenuntulu kiñe zoy küme kimel- tuwün yenielu fey chi mapu ñi zugu, fey chi zugu zuamniegey ta nacional mapu mew, fey chi zugu am ta zuamniegelu Guatemala mapu mew, fey mew ta kiñe mufü azxokiñche mülejelu, mufü xoki- ñche ka fij kake zugun niejelu ta pu che Guatemala mew. Zoy küme amuleal tüfachi zugu müley ñi zoy newenkonal ta chumgechi kimeltugeken ta pu kimeltuchefegealu ñi küzawal fijke mapu mew nielu fijke azxokiñche, wüñoelgetual ta chem zugu kimeltugeay, müley ta ñi niafel kuyfike kimün ka kuyfike pepikawün ta che, zoy küme güneltugeal ta chem rakizuam niey a pu kuyfike che pu indígenas, küzawgeal ta kiñe rüf interculturalidad zugu educación superior mew zoy newenkonal ta ñuke kewüh, kake zugu kafey, femgechita küme kimeltugeafuy pu kimeltuchefe- gealu, koneltugele ka niele fey chi mapu ñi zugu. <![CDATA[Reseñas de Eventos]]> http://www.scielo.org.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0122-72382019000200317&lng=en&nrm=iso&tlng=en RESUMEN El presente trabajo desarrolla un proceso de análisis y reflexión en torno a la formación universitaria de docentes en el ámbito de la Educación Bilingüe Intercultural (EBI), proceso que se lleva a cabo en la Universidad de San Carlos de Guatemala a través de la Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), unidad académica que, a partir del año 2002, ha tomado esta responsabilidad como una respuesta a las necesidades de preparación del recurso humano en esta modalidad en el sistema educativo guatemalteco y en su sociedad, en el marco de una educación con pertinencia cultural, étnica y lingüística; esta iniciativa, originada a través de alianzas estratégicas con instituciones nacionales e internacionales, ha tenido un avance significativo en la formulación e implementación de carreras a niveles de pregrado y posgrado. La metodología utilizada se fundamentó en obtener información a través de fuentes primarias, la diligencia de un cuestionario y entrevistas a estudiantes de las carreras de profesorado, licenciatura y maestría en EBI, así como egresados, docentes y autoridades de la EFPEM como sujetos con conocimientos y experiencias académicas y del contexto sociocultural de Guatemala. El estudio parte desde el inicio de la formación docente en EBI, el cual data del 2002 a la fecha; en este tiempo transcurrido son evidentes los avances en la formulación de carreras que promueven una educación altamente pertinente, requerida en el ámbito nacional, dadas las necesidades educativas existentes en Guatemala, como un país pluricultural, multiétnico y multilingüe. Los desafíos en esta materia van desde el mejoramientode la formación docente para contextos de diversidad cultural, el rediseño curricular que incluya los conocimientos, saberes y tecnología ancestrales, la profundización de la cosmovisión de los pueblos indígenas, la práctica de una verdadera intercul- turalidad desde la educación superior, el fortalecimiento del idioma materno, entre otros, para proveer a los futuros profesionales una formación sólida, incluyente y contextualizada.<hr/>ABSTRACT This work constitutes an analysis and reflection on the university teacher instruction in the field of Intercultural Bilingual Education (IBE). This process is carried out at The University of San Carlos in Guatemala through the Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), an academic unit which, since 2002, has taken on this responsibility as a response to the training needs in this modality in the Guatemalan education and social system, within the framework of an education with cultural, ethnic and linguistic relevance. This initiative, originated through strategic alliances with national and international institutions, has made significant progress in the design and implementation of undergraduate and graduate programs. The methodology was based on information obtained from primary sources, a questionnaire, and interviews with students from the teacher instruction bachelor, and from the master in IBE, as well as with EFPEM graduates, teachers, and authorities; all of them, individuals with academic knowledge who have experienced the socio-cultural context of Guatemala. This study covers the period from the beginning of the university teacher instruction in IBE program to date. During this time, progress has been made in the design of careers that promote a highly relevant education, capable of satisfying at the national level, the needs of a multicultural, multiethnic and multilingual country such as Guatemala.<hr/>RESUMO O presente trabalho desenvolve um processo de análise e reflexão em torno à formação universitária de docentes no âmbito da Educação Bilíngue Intercultural (EBI), processo que se leva a cabo na Universidade de São Carlos da Guatemala através da Escola de Formação de Professores de Ensino Médio (EFPEM), unidade acadêmica que, a partir do ano 2002, vem levando esta responsabilidade como uma resposta às necessidades de preparação do recurso humano nesta modalidade no sistema educativo guatemalteco e na sua sociedade, no quadro de uma educação com pertinência cultural, étnica e linguística; esta iniciativa, originada através de alianzas estratégicas com instituições nacionais e internacionais, tem tido um avanço significativo na formulação e implementação de carreiras em modalidade de licenciatura e mestrado. A metodologia utilizada fundamenta-se em obter informação através de fontes primárias, a diligência de um questionário e entrevistas a estudantes das carreiras de profesorado, licenciatura e mestrado em EBI, assim como ex-alunos, docentes e autoridades da EFPEM como sujeitos com conhecimento e experiências acadêmicas e do contexto sociocultural da Guatemala. O estudo parte desde o início da formação docente em EBI, no qual vem desde 2002 até esta data; neste tempo transcorrido são evidentes os avanços na formulação de carreiras que promovem uma educação altamente pertinente, requerida no âmbito nacional, dadas as necessidades educativas existentes na Guatemala, como um país pluricultural, multiétnico e multilíngue. Os desafios nesta matéria vão desde o melhoramento da formação docente para contextos de diversidade cultural, o redesign curricular que inclua os conhecimentos, saberes e tecnologias ancestrais, a aprofundação da cosmovisão dos povos indígenas, a prática de uma verdadeira interculturalidade desde a educação superior, o fortalecimento da língua materna, entre outros, para prover aos futuros profissionais uma formação sólida, includente e contextualizada.<hr/>PIKUNOGETUN Tüfachi küzaw mew malügey ka gü- nezuamgey chum amulen ta kimeltuchen ta pu kimeltuchefegealu universidad mew koneltulelu ta Educación Bilingüe Intercultural (EIB), tüfachi zugu yeniegey Universidad de San Carlos Guatemala mapu mew fey tüfey Escuela de Formación de Profesores de Enseñanza Media (EFPEM), fey chijkatuwe 2002 xipantu zew yeniey tüfey chi zugu nentual ta pu che kimeltuchefegeal fey chi zugu mew sistema educativo guatemalteco ka pu chegealu mülelu fey mew, koneltulelu ta kizu ñi kimeltuwün egün, kizu ñi xokiñ- chegen egün ka kizu ñi zugun mew egün; wenuntugey ta tüfachi zugu pepikawün mew ta kiñeke instituciones nacionales ka internacionales, fey küme amulniegey ta azkünun zugu ka küme nentugey ta carrera pregrado mew ka posgrado mew. Zewmayael tüfachi küzaw nentugey zugu ta weke küzaw mew, gümitugey zugu kiñe cuestionario mew ka ramtukagey güxam mew ta pu chijkatufe konkülelu carrera de profesorado mew, licenciatura ka maestría en EBI mew, fey tüfey pu zew xipalu, kimeltuchefe ka logkolelu EFPEM mew fey tüfey egün am ta nielu kimün ka kim küzawigün füxa chijkatuwe ruka mew ka kimnieygün ta chumlen xokiñche zugu Guatemala mapu mew. Tüfachi küzaw tuwülgey ta chew tuwmun ta kimeltuchen kimeltuchefegeal EBI mew, fey tüfey xipay 2002 xipantu mew fey petu müley fantepu mew; tunte amulen ta antü kimfali ñi amulniegen ta carrera wenuntulu kiñe zoy küme kimel- tuwün yenielu fey chi mapu ñi zugu, fey chi zugu zuamniegey ta nacional mapu mew, fey chi zugu am ta zuamniegelu Guatemala mapu mew, fey mew ta kiñe mufü azxokiñche mülejelu, mufü xoki- ñche ka fij kake zugun niejelu ta pu che Guatemala mew. Zoy küme amuleal tüfachi zugu müley ñi zoy newenkonal ta chumgechi kimeltugeken ta pu kimeltuchefegealu ñi küzawal fijke mapu mew nielu fijke azxokiñche, wüñoelgetual ta chem zugu kimeltugeay, müley ta ñi niafel kuyfike kimün ka kuyfike pepikawün ta che, zoy küme güneltugeal ta chem rakizuam niey a pu kuyfike che pu indígenas, küzawgeal ta kiñe rüf interculturalidad zugu educación superior mew zoy newenkonal ta ñuke kewüh, kake zugu kafey, femgechita küme kimeltugeafuy pu kimeltuchefe- gealu, koneltugele ka niele fey chi mapu ñi zugu.