SciELO - Scientific Electronic Library Online

 
vol.32 issue2Erythroxylum riverae (Erythroxylaceae): a new species from the Colombian AndesA new species of Digitaria (Poaceae: Panicoideae: Paniceae) from Colombia author indexsubject indexarticles search
Home Pagealphabetic serial listing  

Services on Demand

Journal

Article

Indicators

Related links

  • On index processCited by Google
  • Have no similar articlesSimilars in SciELO
  • On index processSimilars in Google

Share


Caldasia

Print version ISSN 0366-5232On-line version ISSN 2357-3759

Caldasia vol.32 no.2 Bogotá July/Dec. 2010

 

UNA ESPECIE NUEVA DE CALATHEA (MARANTACEAE) DE COLOMBIA

A new species of Calathea (Marantaceae) from Colombia

LUZ STELLA SUÁREZ SUÁREZ
Instituto de Ciencias Naturales, Universidad Nacional de Colombia, Apartado 7495, Bogotá D. C., Colombia. lssuarezs@unal.edu.co, stellasuarez2001@yahoo.com

RESUMEN

Se describe y discute una nueva especie de Calathea (Marantaceae) de Colombia que crece en localidades de la región andina.

Palabras clave. Calathea, Colombia, Marantaceae, subgen. Calathea.

ABSTRACT

A new species of Calathea (Marantaceae) from the Andean region of Colombia is described.

Key words. Calathea, Colombia, Marantaceae, subgen. Calathea

Recibido: 23/07/2009
Aceptado: 18/09/2010

INTRODUCCIÓN

La familia Marantaceae está conformada por plantas herbáceas de distribución pantropical. Está compuesta por 31 géneros y cerca de 530 especies (Andersson et al. 2001), de las cuales catorce géneros y aproximadamente 450 especies están en el neotrópico. El género con mayor número de especies en la familia es Calathea, con alrededor de 300 especies (Andersson 1998; Braga 2005, 2008). Calathea se encuentra en América tropical desde México hasta Argentina, a altitudes que oscilan entre el nivel del mar hasta los 1500 m de altura, aunque algunas especies se les puede encontrar a los 2000 m en regiones andinas de Colombia y Ecuador (Kennedy et al. 1988).

Los análisis filogenéticos al interior de Marantaceae han identificado cinco clados: el clado Calathea, clado Donax, clado Maranta, clado Sarcophrynium y el clado Stachyphrynium y la parafilia del actual género Calathea (Andersson & Chase 2001; Prince & Kress 2006). Dentro del clado Calathea se encuentran las especies de los géneros Calathea, Ischnosiphon y Monotagma y se reconocen al interior de este clado dos grupos, el primero denominado Calathea I el cual agrupa la mayoría de especies del género Calathea y el segundo grupo denominado Calathea II en el cual se encuentran especies de los géneros Ischnosiphon, Monotagma y Calathea (Andersson & Chase 2001; Prince & Kress 2006).

El clado Calathea II reúne un número menor de especies del actual género Calathea, específicamente a especies del subgénero Eucalathea (= Calathea) (Schumann 1902) y a dos de los ocho grupos informales propuestos por Kennedy et al. (1988): la sección Calathea y el grupo lanicualis. Mientras que en Calathea I se encuentran especies de los otros subgéneros propuestos por Schumann (1902): subgéneros Macropus, Pseudophrynium y Microcephalum y según Kennedy et al (1988), de las secciones Breviscapus, Comosae y Microcephalum y de los grupos Marantifolia, Ornata y Capitata.
En la jurisdicción de la Corporación Autónoma del Centro de Antioquia-Corantioquia, existe una gran diversidad de especies de Marantaceae, por lo que esta entidad financió un estudio integral sobre las especies silvestres de esta familia presentes en su jurisdicción. Como resultado de este estudio se identificó esta nueva especie de Calathea subgen. Calathea.

Calathea toroi S. Suárez sp. nov.

Tipo: Colombia. Antioquia: municipio de Amalfí, vereda Salazar, finca Bodega Vieja, sector El Salto (6º58' N, 75º2.' W), 1400 m, 19 abr 2007 (fl.), Suárez, S., A. Alba, C. Herrera & A. Patino 2317 (Holotipo JAUM, Isotipo COL). Fig. 1, fig. 2, fig. 3, fig. 4

Figura 1. Inflorescencia de Calathea toroi (Marantaceae). Suárez, S. et al. 2317. Foto Stella Suárez.

Herba 3 m alta. Folis basalia, ovata vel ellipticae, lamina subtus velutinus. Spicae basalia, ellipticae, complanata. Pedunculi 50-100 cm longa. Bracteae distichae. Sepala albus-flava, corollae tubus albidus flavus, petala flavus a ruber, estaminodium exterius flavus, estaminodium callosum flavus supra rubus, estaminodium cucullatum flavus.

Figura 2. Inflorescencia joven de Calathea toroi (Marantaceae). Foto Willliam Ariza.

Hierba de hasta 3 m de alto. Hojas basales con lámina ovadas o elípticas, ápice acuminado, base atenuada, 43-62.5 x 18.5-33 cm, plisada, haz glabra, verde, envés verde más claro, velutino. Pulvínulo 6-7 cm de longitud, verde oscuro. Pecíolo 80-110 cm longitud, verde claro. Inflorescencia elíptica, basal, 17-25 x 2.5-5 cm. Pedúnculo 50-100 cm de longitud, verde claro. Brácteas elípticas, ápice obcordado, 5-6 x 2-3.5 cm, 14-21 por inflorescencia, dísticas, todas verdes o verdes con márgenes pardas o rojizas, esparcidamente pilosas. Profilo bicarinado ovado, ápice agudo, ca. 4 x 1 cm, distancia carina a carina ca. 0.3 cm de ancho, densamente piloso sobre las carinas, el resto glabro. Bractéola ovada, ápice agudo, ca. 3.9 x 1.1 cm, densamente pilosa hacia las márgenes, el resto glabra. Sépalos líneares, ápice agudo, ca. 23 x 3 mm de ancho, blanco amarillento, gabro. Tubo de la corola ca. 35 mm de longitud, blanco amarillento. Pétalos elípticos, 17 x 6 mm de ancho, amarillos ó rojizos-café, esparcidamente pilosos hacia el ápice sobre la superficie externa. Estaminodio exterior semiflabelado, ápice obtuso, ca. 13 x 12 mm, amarillo. Estaminodio calloso semioblongo, ápice agudo a obtuso, 11-13 x ca. 7 mm, totalmente calloso, amarillo en la base y en el ápice rojizo, esparcidamente piloso hacia la base, el resto glabro o todo glabro. Estaminodio cuculado 12-16 x 3-5 mm, amarillo, esparcidamente piloso hacia la base, el resto glabro o todo glabro. Ovario ca. 3 x 1 mm, blanco, glabro. Fruto desconocido.

Figura 3. Flor de Calathea toroi (Marantaceae), Suárez, S. et al. 2317. Foto Stella Suárez.

Etimología. El epíteto hace alusión al Ingeniero Forestal Juan Lázaro Toro, investigador de la Corporación Autónoma Regional del Centro de Antioquia-CORANTIOQUIA, quien con su fascinación por las marantáceas colaboró estrechamente en la exploración de las especies del noroeste antioqueno.

Figura 4. Espécimen seco de Calathea toroi (Marantaceae), mostrando la lámina foliar y tres estados de maduración de la inflorescencia. Suárez, S. et al. 2317. Foto William Ávila.

Distribución y hábitat. Esta especie ha sido recolectada hasta el presente solamente en el departamento de Antioquia en los municipios de Amalfí, Anorí e Ituango. Habita en bordes de caminos de bosques secundarios entres los 420 y los 1400 m de altitud.

Afinidades taxonómicas. Según la monografía de Schumann (1902), Calathea toroi queda ubicada dentro del subgénero Eucalathea (= Calathea), por su inflorescencia aplanada con brácteas dísticas. Si se sigue los grupos propuestos por Kennedy et al (1988) hace parte de la sección Calathea y según los análisis filogenéticos queda ubicada en el grupo Calathea II.

Esta especie se distingue por ser una hierba de hasta 3 m de alto, con hojas basales, ovadas o elípticas, muy plisadas, y velutina por el envés aun en seco, por la inflorescencia aplanada que sale basalmente sostenida por un largo pedúnculo y por las brácteas dísticas. Es una especie afín a Calathea anulque la cual ha sido reportada para la provincia de Carchi en Ecuador entre 900 y 1650 m de altitud. C. toroi se distingue de C. anulque porque tiene solamente hojas basales vs. basales y caulinares, por el pedúnculo de 50-100 cm de longitud vs. 1.5-4.5 cm, con una inflorescencia simple vs. una sinflorescencia de 3-7 florescencias y porque la inflorescencia tiene de 14-21 brácteas en C. toroi vs. 8-12 brácteas en C. anulque.

Paratipos: COLOMBIA. Antioquia: Mun. Ituango, Bosque cercano al Tambo de Onofre Majoré, 7º20" N-75º88" O, 1200m, 5 dic 1995 (fl), Orozco, C. I. 37 (MEDEL). Mun. Anorí, trocha entre madre seca y la vereda Las Cruces, (7º12' N- 75º2.' W), 720 m, 8 ago 2007 (fl), Suárez, S., C. Robles & E. Madrigal. 2617 (JAUM, COL).

AGRADECIMIENTOS

A la Corporación Autónoma Regional del Centro de Antioquia-CORANTIOQUIA, especialmente al Ingeniero Forestal Juan Lázaro Toro por su apoyo y fascinación por las Marantáceas. A todo el personal de la Fundación Jardín Botánico de Medellín-Joaquín Antonio Uribe, por su apoyo administrativo y logístico, especialmente al director del herbario JAUM, Álvaro Cogollo, a la Ingeniera Forestal Doris Benítez, a la Bióloga Carolina Robles quien apoyo el trabajo de campo y en la propagación de las especies y a la tecnóloga forestal Yadis Álvarez. Al herbario de la Universidad de Antioquia (HUA), especialmente a su curador, Javier Francisco Roldan y a su Director, Felipe Cardona, por facilitar la consulta de sus colecciones. Al herbario de la Universidad Nacional de Medellín (MEDEL), especialmente a su Director Jorge Pérez, por facilitar la consulta de sus colecciones. Al Herbario Nacional Colombiano (COL), especialmente a su Director Luis Carlos Jiménez, por permitir la consulta de la colección. A los habitantes de los municipios visitados por su colaboración para el desarrollo del trabajo de campo. Al Doctor Benjamín Øellgaard (AAU) quien revisó y corrigió las diagnosis en latín. A Gloria Galeano quien revisó un manuscrito preliminar. A William, Diana, David y Angélica por comprender mis ausencias.

LITERATURA CITADA

1. ANDERSSON, L. 1997. Marantaceae. En: Mori, S. , G. Cremers, C. Gracie, J. J. De Granville, M. Hoff & J. D. Mitchell (eds.). Guide of the Vascular plants of Central French Guiana: Part 1. Pteridophytes, Gymnosperms and Monocotyledons. Mem. New York Bot. Gard. 76(1): 276-284.         [ Links ]
2. ANDERSSON, L. 1998. Marantaceae. Págs. 278-293. En: Kubitzki, K. (ed.), The families and genera of vascular plants 4 - Flowering plants, Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Springer- Verlag, Berlín.         [ Links ]
3. ANDERSSON, L. & M.V. CHASE. 2001. Phylogeny and classification of Marantaceae. Bot. J. Linn. Soc. 135(3): 275-287.         [ Links ]
4. ANDERSSON, L., H. KENNEDY & M. HAGBERG. 2001. Marantaceae. Págs. 221-230. En: Steyermark J. A., P. E. Berry, K. Yatskievych & Holst, B.K. (eds.). Flora of the Venezuelan Guayana 6. Missouri Botanical Garden, St. Louis.         [ Links ]
5. BRAGA, J.M.A. 2005. Marantaceae - Novidades taxonômicas e nomenclaturais III: Tipificações, sinonímias e uma nova combinação em Calathea. Acta Bot. Bras. 19(4): 763-768.         [ Links ]
6. BRAGA, J.M.A. 2008. Two new species of Calathea (Marantaceae) from South-eastern Brazil. Kew Bull. 63(2): 309-314.         [ Links ]
7. KENNEDY, H. 1978. Calathea elegans and C. spiralis-new Panamanian Marantaceae. Bot. Not.131(3): 349-354.         [ Links ]
8. KENNEDY, H., & F.R. GANDERS. 2001. Marantaceae. En: Stevens, W. D., C. Ulloa Ulloa, A. Poll & O. M. Montiel (eds.). Flora de Nicaragua. Monogr. Syst. Bot. Missouri Bot. Gard. 85: 1322-1335.         [ Links ]
9. KENNEDY, H. 2003. Marantaceae. En: Hammel B. E., M. H. Grayum, C. Herrera & N. Zamora (eds.). Manual de Plantas de Costa Rica 2 - Gymnospermas y Monocotiledóneas (Agavaceae - Musaceae). Monogr. Syst. Bot. Missouri Bot. Gard. 92: 629-665.         [ Links ]
10. KENNEDY, H., L. ANDERSSON, & M. HAGBERG. 1988. Marantaceae. Págs. 13-188. En: Harling, G. & Andersson, L. (eds.). Flora of Ecuador 32. Göteborg University, Göteborg.         [ Links ]
11. PRINCE, L. & W.J. KRESS. 2006. Phylogenetic Relationships and Classification in the Prayer Plant Family (Marantaceae): Insights from plastid DNA sequence data. Taxon 55(2): 281-296.         [ Links ]
12. SCHUMANN, K. 1902. Marantaceae. Págs. 1-181. En: Engler, A. & W. Engelman (eds.). Das Pflanzenreich 4, 48. Leipzig-Verlag, Engelmann.        [ Links ]

Creative Commons License All the contents of this journal, except where otherwise noted, is licensed under a Creative Commons Attribution License